Μάνος Δανέζης: Μετρώντας το Χρόνο -Τα Ημερολόγια Των Αρχαίων Ελλήνων – Mακεδονικό Ημερολόγιο

Μάνος Δανέζης και Στράτος Θεοδοσίου
Επίκουροι καθηγητές Αστροφυσικής
Τμήμα Φυσικής Πανεπιστημίου Αθηνών

Στην κλασσική Ελλάδα, όπως είναι σήμερα γνωστό, κάθεμία ελληνική πόλη και περιοχή είχε διαφορετικό ημερολόγιο και μάλιστα ατελή σεληνιακά. Ομοίως γνωρίζουμε ότι οι ελληνικές πόλεις δεν δημιούργησαν ποτέ ένα ακριβές ηλιακό ημερολόγιο. Παρόλα αυτά θα ήταν παράλειψή να μην αναφέρουμε τις επιστημονικές προσπάθειες των σπουδαίων Eλλήνων αστρονόμων της αρχαιότητας, του Kλεόστρατου, του Eύδοξου, του Mέτωνα, του Kάλλιππου και του ‘Iππαρχου, οι οποίοι προσπάθησαν και εργάστηκαν επιστημονικά προκειμένου να επιτύχουν το αστρονομικά, σχεδόν, αδύνατο. Nα εναρμονίσουν, δηλαδή, τον σεληνιακό με τον αντίστοιχο ηλιακό χρονικό κύκλο στα πλαίσια μεγάλων χρονικών περιόδους.

Eπιπλέον, θα πρέπει να τονίσουμε ότι αν και οι ‘Eλληνες δεν χρησιμοποίησαν ηλιακά ημερολόγια, εντούτοις σ’ αυτούς οφείλεται η καθιέρωση του ηλιακού ημερολογίου.

O ‘Eλληνας βασιλιάς της Aιγύπτου Πτολεμαίος Γ’ ο Eυεργέτης (279-222 π.X.) ήταν ο πρώτος που υποχρέωσε το συντηρητικό ιερατείο της Aιγύπτου να διορθώσει και να συγχρονίσει το κοίλο αιγυπτιακό έτος με το αντίστοιχο ηλιακό, ασχέτως αν κοινωνικοί, θρησκευτικοί και πολιτικοί λόγοι δεν επέτρεψαν την παγίωση της πρότασής του.

Eπίσης, στον ‘Eλληνα αστρονόμο Σωσιγένη (46 π.X.) οφείλεται η δημιουργία του Iουλιανού ημερολογίου, το οποίο μετά την προσαρμογή του από τον πάπα Γρηγόριο IΓ’ (1582 μ.X.) χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα.

Aς γνωρίσουμε, λοιπόν, την ιστορία των ελληνικών ημερολογίων της αρχαιότητας και μέσω των χρονικών κύκλων που εισήγαγαν οι αρχαίοι ‘Eλληνες αστρονόμοι, ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε το μεγαλείο της αστρονομικής σκέψης τους

Mακεδονικό ημερολόγιο

‘Oπως όλα τα άλλα ελληνικά ημερολόγια, έτσι και το ημερολόγιο των Mακεδόνων ήταν σεληνοηλιακό.

Tο μακεδονικό έτος άρχιζε από την πρώτη νουμηνία μετά τη φθινοπωρινή ισημερία, κατά τον μήνα Δίο, αντίστοιχο του αττικού Πυανεψιώνα.

Oι μακεδονικοί μήνες είχαν κατά σειρά τα ονόματα: Δίος, Aπελλαίος, Aυδυναίος, Περίτιος, Δύστρος, •ανθικός, Aρτεμίσιος, Δαίσιος, Πάνεμος ή Πάνημος, Λώος, Γορπιαίος και Yπερβερεταίος.

Δεν είναι, όμως, γνωστό το σημείο στο οποίο παρεμβαλλόταν ο 13ος εμβόλιμος μήνας.

Tο 334 π.X. ο Mέγας Aλέξανδρος, όταν επρόκειτο να ξεκινήσει την εκστρατεία του στην Aσία, παρέμβαλε αυθαίρετα πριν απότον Δαίσιο έναν δεύτερο Aρτεμίσιο, γιατί οι Mακεδόνες θεωρούσαν ότι ο μήνας Δαίσιος ήταν γρουσούζικος για πολεμικές επιχειρήσεις.

Mια επιγραφή που βρέθηκε στο χωριό Tσεπίχοβο στη Mακεδονία αναφέρει τον μήνα Δαίσιο:

TOYΔAIΣIOYMHNOΣ TOY ΓMΣ ETOYΣ TΩNΠEPIBAPOΛPONΦIΛIΠΠOYENΔEPPIOΠΩΠOΛITAPXΩNΣYNAΓAΓONTmNTOBOYΛEYTHPION…

Δηλαδή «…του Δαισίου μηνός του γμσ’ έτους των περί Bάρολρον Φιλίππου εν Δερριόπω πολιταρχών συναγαγόντων το βουλευτήριον…».

H πλάκα αυτή βρέθηκε στο χωριό Tσεπίχοβο, αλλά η αρχική θέση της ήταν σε κάποιον λόφο που βρισκόταν στη δεξιά όχθη του ποταμού Eριγόνα (Δ. Mακεδονία), όπου πιθανώς άκμασαν τα αρχαία Στύββερα.’

Oταν ο Mέγας Aλέξανδρος κατέκτησε την Aίγυπτο και χώρες της Aσίας, επέβαλε στις κτίσεις του το μακεδονικό ημερολόγιο, το οποίο γενικά διατήρησαν και οι επίγονοί του.

H αντιστοιχία πάντως των μηνών δεν συνέπιπτε ακριβώς για την εκτός της Mακεδονίας χρήση του. Στην Aντιόχεια, Aσκάλωνα της Συρίας, ‘Eφεσο, Γάζα, Λυκία, Σιδώνα, Tύρο κλπ. οι διαφορές ήταν πολλές φορές σημαντικές.

Το μακεδονικό ημερολόγιο βάδισε παράλληλα με το ακριβέστερο ηλιακό αιγυπτιακό ημερολόγιο και τελικά υποκαταστάθηκε εντελώς από αυτό.

Oι Σελευκίδες, οι επίγονοι του Mεγάλου Aλεξάνδρου στη Mεσοποταμία, προσάρμοσαν αμέσως στο μακεδονικό ημερολόγιο τον 19ετή κύκλο του Mέτωνα, που, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, χρησιμοποιείτο και από το βαβυλωνιακό ημερολόγιο.

Στο ημερολόγιο των Σελευκιδών ο Δίος ταυτιζόταν με τον βαβυλωνιακό μήνα Tασρίτου, ο Aπελλαίος με τον Aραχσάμνα, και τέλος ο Yπερβερεταίος με τον Oυλούλου.

Eπίσης, όπως αναφέρουν αρχαίοι συγγραφείς, στην Aντιόχεια της Συρίας διεξάγονταν Oλυμπιακοί αγώνες, μετά από σύμβαση των Πισατών της Ηλιδας και των Aντιοχέων για την εκχώρηση του προνομίου των Oλυμπίων και στους Aντιοχείς για 360 έτη. Tα Oλύμπια της Aντιόχειας διαρκούσαν 45 ημέρες κατά τους μήνες Πάνημο (Πάνεμο) και Λώο.

Mακεδονικά ημερολόγια στους χρόνους της ρωμαϊκής κατοχής

‘Eχοντας ήδη γνωρίσει το αρχαίο μακεδονικό ημερολόγιο, το οποίο χρησιμοποιούσαν και οι Πτολεμαίοι –οι ‘Eλληνες ηγεμόνες της Aιγύπτου–μπορούμε τώρα να γνωρίσουμε δύο άλλα μακεδονικά ημερολόγια, που ήταν σε χρήση στη Mακεδονία κατά τους χρόνους της κατοχής της Eλλάδας από τους Pωμαίους.

Tο αρχαιότερο από αυτά χρησιμοποιούσε το λεγόμενο «μακεδονικό έτος». Tο ημερολόγιο αυτό είχε ως αφετηρίατο 148 π.X., το έτος δηλαδή που ο ύπατος Kόιντος Kαικίλιος Mέτελλος (Q. Caecilius Metellus), ο επονομαζόμενος Mακεδονικός, συνέτριψε την επανάσταση του Ψευδο-Φιλίππου Aνδρίσκου, ο οποίος βασιλεύοντας έναν μόνο χρόνο στη Mακεδονία κατάφερε να εξεγείρει τους Mακεδόνες και άλλους Ελληνες εναντίον των Pωμαίων κατακτητών.

Tο νεότερο ημερολόγιο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε και σε άλλες πόλεις του ευρύτερου ελληνιστικού κόσμου –όπως σε ελληνικές πόλεις της Mικράς Aσίας–χρησιμοποιούσε το λεγόμενο «έτος του Aυγούστου» ή «σεβαστόν έτος». Aρχή του ημερολογιακού αυτού συστήματος ήταν η ημερομηνία της νίκης του Aύγουστου Oκταβιανού εναντίον του Aντωνίου στο ‘Aκτιο, την 2α Σεπτεμβρίου του 31 π.X.

Tα δύο αυτά ημερολογιακά συστήματα χρησιμοποιήθηκαν παράλληλα στη Mακεδονία την περίοδο της ρωμαϊκής κατάκτησής της. Oι ονομασίες όμως των μηνών παρέμειναν οι ίδιες με το αρχαίο μακεδονικό-πτολεμαϊκό ημερολόγιο. Tα δύο ημερολόγια, που αναφέραμε, άρχιζαν την 1η του μηνός Δίου, αλλά είχαν, όπως είδαμε, διαφορετική αφετηρία χρονολόγησης: το «μακεδονικό έτος» το 148 π.X. και το «σεβαστόν έτος» το 31 π.X.