Για ένα Νέο Δυτικό Πολιτισμό – Μέρος 2

Δρ Ε. Δανέζης
Αστροφυσικός
Μέλος του Σώματος Ομοτίμων Καθηγητών του
Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Στο προηγούμενο σημείωμά μας αναφερθήκαμε στις αιτίες οι οποίες αναγκάζουν τις ανθρώπινες κοινωνίες να δημιουργήσουν ένα Πολιτισμικό ρεύμα. Ομοίως αναφερθήκαμε στην δομή ενός πολιτισμού και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των τριών πυλώνων πάνω στις οποίες εξελίσσεται, της «Επιστημονικής Κοσμοθεωρίας» της «Εσωτερικής Φιλοσοφίας ή Θρησκευτικότητας», και της «Κοινωνικής Φιλοσοφίας». Ένα βασικό όμως ερώτημα είναι «Ποιος είναι ο ρόλος της Επιστήμης και του Επιστήμονα στη συγκρότηση και την εξέλιξη ενός Νέου Πολιτισμικού Ρεύματος ; »

Ο Επιστημονικός χαρακτήρας των τριών πυλώνων ενός Πολιτισμικού Ρεύματος

Ένα βασικό ερώτημα στο οποίο πρέπει να απαντήσουμε προκειμένου να στηρίξουμε την συγκρότηση ενός Νέου Πολιτισμικού ρεύματος είναι:  Mε ποιόν τρόπο επιδρά το περιεχόμενο της επιστημονικής σκέψης στις δομές ενός Νέου Πολιτισμού;

Η γνώση και η ιστορική εμπειρία μας αποκαλύπτει πολλά.

Αρχικά θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι οι Θετικές Επιστήμες και, σε προέκταση ο πυλώνας της Επιστημονικής Κοσμοθεωρίας, δεν θεμελιώνονται πάνω σε πειραματικά αποδεδειγμένες έννοιες όπως αφήνουμε πολλές φορές να εννοηθεί

Οι βάσεις των θετικών Επιστημών είναι οι έννοιες της «Ύλης» του «Χρόνου», και του «Χώρου» οι οποίες όμως, όπως γνωρίζουμε, δεν είναι ούτε χειροπιαστές ούτε αντικειμενικά προσδιορισμένες αλλά φιλοσοφικά κατηγορούμενα προσδιοριζόμενα με διαφορετικούς τρόπους από διαφορετικούς πολιτισμούς και σε διαφορετικές εποχές. Για το λόγο αυτό ορίζονται μέσω δευτερογενών ιδιοτήτων τους όπως π.χ η «μάζα», το «βάρος» η «πυκνότητα» για την Ύλη, η «καμπυλότητα» και η «διάσταση» για τον Χώρο και η κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιου για το Χρόνο.

Οι έννοιες αυτές δεν αποτελούν τη βάση μόνο του πυλώνα της επιστημονικής κοσμοθεωρίας αλλά και των άλλων δύο πυλώνων ενός πολιτισμικού ρεύματος, εκείνων της θρησκευτικότητας και της κοινωνικής φιλοσοφίας.

Είναι σε όλους γνωστό ότι ένα μεγάλο και θεμελιακό μέρος της ανατολικής και δυτικής Χριστιανικής Πατερικής Γραμματείας, αφιερώνεται στην ανάλυση των εννοιών του Χρόνου, της Ύλης και του Χώρου. Ομοίως είναι σε όλους γνωστό ότι ολόκληρη η κοινωνική και πολιτική εξέλιξη του Δυτικού Πολιτισμού στηρίζεται πάνω στην προσπάθεια απόκτηση των παραγώγων της ύλης, της κερδοφόρας εκμετάλλευσης του χρόνου, και της κατάκτησης πολύτιμου «ζωτικού γήινου χώρου».

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, είναι φυσικό επακόλουθο, αν ανατραπεί το εννοιολογικό περιεχόμενο των φυσικών αυτών εννοιών να αλλάξει σιγά-σιγά η Επιστημονική, Θρησκευτική και Κοινωνική βάση του Δυτικού πολιτισμού.

Η ανατροπή όμως, και μάλιστα πειραματικά, του εννοιολογικού περιεχομένου αυτών των φυσικών εννοιών έχει ήδη συντελεστεί. Οι κλασικές επιστημονικές θέσεις, πάνω στις οποίες στηρίχθηκε ο σημερινός δυτικός πολιτισμός, έχουν ανατραπεί δραματικά από τα μέσα του 19ου αιώνα. Με τον τρόπο αυτό η κατάρρευση του πυλώνα της κλασικής επιστημονικής κοσμοθεωρίας παρασύρει σε κατάρρευση ολόκληρο το δυτικό πολιτισμικό ρεύμα

Τα κλασσικά Επιστημονικά δεδομένα

Ας δούμε όμως μερικά από τα επιστημονικά στοιχεία τα οποία επέδρασαν ουσιαστικά πάνω στην συγκρότηση του καταρρέοντος Δυτικού Πολιτισμικού ρεύματος και σήμερα έχουν καταρρεύσει.

Βασική αποδοχή της δυτικής τεχνολογικής επιστημονικής σκέψης υπήρξε η φιλοσοφική, αλλά και δογματική, αποδοχή ως αληθών και πραγματικών μόνο εκείνων των μορφών και των φαινομένων τα οποία εμπίπτουν στο πεδίο των ανθρώπινων αισθήσεων.

Εργαλεία μελέτης αυτού του αισθητού κόσμου της εμπειροκρατίας, υπήρξαν η Ευκλείδεια Γεωμετρία και η Νευτώνεια Φυσική.

Για το εμπειροκρατούμενο αυτό πολιτισμικό ρεύμα τα φυσικά σώματα μέσα στον χώρο ήταν διακριτά και ανεξάρτητα μεταξύ τους, οριζόμενα από συγκεκριμένα και μετρούμενα όρια. Τον κόσμο χαρακτήριζε η διακριτότητα και η κατάτμηση των πάντων σε εξατομικευμένα αντικείμενα και όχι η συνέχεια και η αλληλουχία τους.

Ο χώρος είχε 3 διαστάσεις, ενώ ο χρόνος ήταν κάτι εκνευριστικά άγνωστο αλλά μπορούσαμε να τον μετρήσουμε με τα ρολόγια και τα ημερολόγιά μας.

Μεταξύ των αντικειμένων υπήρχε σχετικό κενό, αλλά με κατάλληλα όργανα μπορούσαμε να αδειάσουμε τον χώρο και να τον καταστήσουμε σχεδόν, πειραματικά κενό.

Υλικό δεν μπορούσε να γεννηθεί από το μη αισθητό, αφού το μη αισθητό ταυτιζόταν με το λογικό «τίποτα».

Βασικό δόγμα ήταν ότι, κάθε τι που δεν αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις και τα όργανά μας, αφού δεν μπορούσαμε να το μετρήσουμε, δεν υπήρχε και ως εκ τούτου ήταν παράλογο έστω και να υπαινισσόμαστε την ύπαρξή του

Ομοίως σύμφωνα με τη Γεωμετρία του Ευκλείδη είμαστε σίγουροι ότι αν κάτι κινείται ευθυγράμμως και ισοταχώς, συνεχώς απομακρύνεται από το σημείο εκκίνησης.

Με βάση όλα τα προηγούμενα ορίστηκαν αξιωματικά, και ενσωματώθηκαν στη λογική του πολιτισμικού ρεύματος οι έννοιες, εδώ, εκεί, αριστερά, δεξιά, πάνω κάτω, τώρα, χθες, αύριο, λίγο, πολύ, καθόλου, τίποτα.

Όλα τα προηγούμενα δόγματα στηριγμένα, όπως ήδη αναφέραμε, στα δεδομένα των μεγάλων επιστημονικών ανακαλύψεων του 16ου και 17ου αιώνα, επηρέασαν βαθιά τις δομές των δύο άλλων πολιτισμικών πυλώνων εφόσον φαινομενικά ανέτρεπαν πολλές από τις παραδοσιακές και θεμελιακές αρχές τους.

Το γεγονός αυτό, οδήγησε σε δύο διαλυτικούς παράγοντες:

1. Εξανάγκασε τους δύο άλλους πολιτισμικούς πυλώνες, προκειμένου να μην αποδειχθούν επιστημονικά αφερέγγυοι, να αναπτύξουν ιδέες και δομές αντίθετες προς την ίδια την αρχική τους συγκρότηση. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε έναν εσωτερικό παράγοντα διάλυσης των δομών των πολιτισμικών πυλώνων αυτών.
2. Δημιούργησε συγκρουσιακές καταστάσεις μεταξύ των δομών και των τριών πολιτισμικών πυλώνων. Η κατάσταση αυτή αποτέλεσε έναν ισχυρό εξωγενή παράγοντα διάλυσης των πολιτισμικών πυλώνων.

Τα Νέα Επιστημονικά δεδομένα

Τα δόγματα όμως της επιστήμης του πραγματιστικού πολιτισμικού μοντέλου που βιώνουμε ακόμα και σήμερα, έχουν ήδη συντριβεί κάτω από το βάρος των ανακαλύψεων της σύγχρονης φυσικής και των νέων μαθηματικών θεωριών. Το γεγονός αυτό παρασύρει σε κατάρρευση και τους δύο άλλους πολιτισμικούς πυλώνες που στήριξαν αφελώς την εξέλιξή τους σε επιστημονικά δόγματα που εν τέλει απεδείχθησαν ψευδή.

Αυτό συμβαίνει από την στιγμή που η σύγχρονη επιστήμη διαπίστωσε ότι τα οικοδομήματα της Νευτώνειας Φυσικής καθώς και της Ευκλείδιας Γεωμετρίας, πάνω στα οποία οικοδομήθηκε ο πυλώνας της επιστήμης, στο πολιτισμικό αυτό ρεύμα, στέκουν ανίσχυρα να ερμηνεύσουν την συνολική συμπαντική πραγματικότητα.

Ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα φωτεινές επιστημονικές προσωπικότητες όπως αυτές του Gauss και του Riemann σηματοδότησαν τον ερχομό της νέας επιστημονικής επανάστασης του εικοστού αιώνα, που έμελλε να σαρώσει βίαια το σύνολο των πραγματιστικών και υλοκεντρικών ιδεών περί της φύσεως και της συγκρότησης της συμπαντικής δημιουργίας.

Η θεωρία της Σχετικότητας, η Κβαντική Φυσική, η Φυσική των στοιχειωδών σωματιδίων, η Φυσική του κενού, οι θεωρίες των χορδών, του χάους και του πληθωρισμού, η σύγχρονη τοπολογία, οι μη ευκλείδειες γεωμετρίες και πολλές άλλες σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις ανέτρεψαν σαν θύελλα το μέχρι σήμερα συμπαντικό κοσμοείδωλο.

Το Σύμπαν μας αποδεικτικά πλέον έχει τουλάχιστον τέσσερις διαστάσεις, ενώ η Νευτώνεια Φυσική και η Ευκλείδεια Γεωμετρία στέκουν ανίκανες να ερμηνεύσουν ένα πλήθος κοσμικών και συμπαντικών φαινομένων που έχουν παρατηρηθεί σήμερα.

Κάθε μορφή μέσα στο Σύμπαν δεν έχει όρια έκτασης αλλά απλώνεται παντού μέσα στο συμπαντικό χώρο και χρόνο. Κενό δεν υπάρχει πουθενά. Το κενό είναι το πιο γεμάτο πράγμα μέσα στο Σύμπαν. Από το αισθητό τίποτα μπορεί να εμφανιστούν πραγματικά σωματίδια ύλης.

Τέλος μέσα στο Σύμπαν υπάρχουν περιοχές που μπορούμε να διακρίνουμε ταχύτητες πολύ μεγαλύτερες από αυτές του φωτός, πλην όμως τα γεγονότα που εξελίσσονται μέσα σ’ αυτούς δεν υποπίπτουν στις ανθρώπινες αισθήσεις και μετρήσεις.

Έννοιες όπως αυτές του «παρόντος», του «μέλλοντος» και του «παρελθόντος» δεν έχουν πλέον επιστημονικό νόημα. Ομοίως δεν έχουν νόημα έννοιες όπως αυτές του «εδώ» και του «εκεί» του «πάνω» ή του «κάτω». Στο Σύμπαν της σύγχρονης επιστημονικής πραγματικότητας το «εδώ» είναι «παντού» και το «τώρα» ταυτίζεται με το «χθες» και το «αύριο».

Η σύγχρονη επιστημονική πραγματικότητα αποκαλύπτει ότι μέσω των αισθήσεών μας και των διαφόρων οργάνων που τις ενισχύουν, δεν αντιλαμβανόμαστε το Συμπαντικό χώρο όπως αυτός είναι στην πραγματικότητα, αλλά όπως έχει τη δυνατότητα να το αντιληφθεί ο εγκέφαλός μας, μέσω των ατελέστατων ανθρώπινων αισθήσεων. Η πραγματική φύση του τετραδιάστατου και μη Ευκλείδειου Σύμπαντος είναι μη αισθητή και περιγράφεται μόνο μέσω μαθηματικών σχέσεων

Όμως η μεγάλη αυτή επιστημονική επανάσταση βρήκε ανέτοιμες τις κακώς εξελιγμένα διοικητικές δομές των δύο άλλων πολιτισμικών πυλώνων, οι οποίες θεώρησαν αναίτια ότι οι νέες επιστημονικές ιδέες και ανακαλύψεις δυναμίτιζαν τις δομές τους και διεκδικούσαν περιοχές δράσης οι οποίες κατά την άποψή τους αποτελούσαν παραδοσιακά δικά τους πεδία δράσης.

Στόχος και επιδίωξη του νέου επιστημονικού πνεύματος πρέπει να είναι να πείσει τις διοικητικές δομές των δύο άλλων πολιτισμικών πυλώνων, ότι δεν τις υπονομεύει, ούτε προσπαθεί να τις αντικαταστήσει, αλλά αντιθέτως μπορεί να τις βοηθήσει, αν το θελήσουν, να ανακτήσουν το χαμένο κύρος τους και την επιβεβαιωτική μεταξύ τους σύνδεση.

Η αυτοκριτική της Επιστήμης

Για να επιδράσει όμως καταλυτικά το νέο επιστημονικό πνεύμα στην διαμόρφωση ενός νέου πολιτισμικού ρεύματος πρέπει άμεσα να περάσει σε μια αυστηρή αυτοκριτική. Ας δούμε τη λέει ο ό Edgar Morin για το πρόβλημα της Επιστήμης

Η πρωτοφανής πρόοδος των γνώσεων συνοδεύεται με μια απίστευτη πρόοδο της άγνοιας.

Η πρόοδος των ευεργετικών όψεων της επιστημονικής γνώσης, συμβαδίζει με την πρόοδο των επιβλαβών και θανατηφόρων χαρακτηριστικών της.

Η αυξημένη πρόοδος των εξουσιών της επιστήμης συνοδεύεται με μια αυξανόμενη κοινωνική αδυναμία των επιστημόνων να συμμετάσχουν στην διαμόρφωση και τον έλεγχο αυτών των εξουσιών.

Η Επιστημονική εξουσία είναι κατακερματισμένη στο επίπεδο της έρευνας, αλλά λειτουργεί συγκεντρωμένη και αλληλένδετη με την πολιτική και την οικονομία.

Η πρόοδος των φυσικών επιστημών επιφέρει οπισθοδρόμηση και επηρεάζει τα κοινωνικά και προσωπικά προβλήματα…

…Τελικά, και αυτό είναι το σημαντικότερο, η διαδικασία της κατακερματισμένης γνώσης-εξουσίας, τείνει να καταλήξει, αν δεν προβληθούν αντιστάσεις από το εσωτερικό των ίδιων των επιστημών, σε ένα ολοκληρωτικό μετασχηματισμό του νοήματος και της λειτουργίας της γνώσης. Η γνώση δεν δημιουργείται πια για να τη σκεφτούμε, να τη στοχαστούμε, να τη συζητήσουμε ως ανθρώπινες υπάρξεις ώστε να οξύνουμε την όρασή μας πάνω στον κόσμο και να φωτίσουμε τη δράση μας μέσα σ’ αυτόν, αλλά παράγεται για να αποθηκεύεται σε τράπεζες δεδομένων και να την χειρίζονται ανώνυμες δυνάμεις…

… Έτσι η καταγγελία του πολιτικού από τον επιστήμονα γίνεται για τον ερευνητή το μέσον για να υπεκφύγει τη συνειδητοποίηση των αμοιβαίων και σύνθετων επιδράσεων ανάμεσα στην επιστημονική, την τεχνική, την κοινωνιολογική και την πολιτική σφαίρα. Τον εμποδίζει να συλλάβει την πολυπλοκότητα της σχέσης μεταξύ επιστήμης και κοινωνίας και τον ωθεί να αποφύγει το πρόβλημα της ευθύνης που είναι εγγενής στην επιστημονική του ιδιότητα…

Πέρα όμως από όλα τα προηγούμενα, το Νέο Πολιτισμικό Ρεύμα απαιτεί την αναμόρφωση του ανθρώπου σε τέσσερεις  βασικές απόψεις του γύρω από το νόημα της ζωής. Έτσι θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι:

1. Το νόημα της ζωής κρύβεται πίσω από την έννοια της ψυχικής σχέσης μας με τους άλλους ανθρώπους και όχι στον απομονωτισμό του ατομικού ψυχισμού μας
2. Η βιολογική μας ύπαρξη ολοκληρώνεται μέσα από την οικουμενική συνύπαρξή μας, με όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φυλετικών, οικονομικών, εθνικών και θρησκευτικών διαφοροποιήσεών τους. Η συνύπαρξη αυτή απαιτεί την ανάπτυξη μιας ευρύτερης αίσθησης «ανοχής» στην ψυχική και βιολογική ιδιαιτερότητα του «πλησίον» μας.
3. Η αναγκαιότητα ψυχικής σχέσης και βιολογικής συνύπαρξης με ένα μεγάλο αριθμό ατόμων πολλαπλών ιδιαιτεροτήτων απαιτεί να αντικατασταθεί ο ατομικός λόγος από τον κοινωνικό διάλογο.

4, Το πρόβλημα της ζωής στα πλαίσια του Νέου Ανθρωπιστικού Πολιτισμικού Ρεύματος, που πρέπει άμεσα να αναπτύξουμε, δεν είναι η επιβίωση αλλά η συμβίωση Ο δρόμος της συγκρότησης ενός Νέου Ιδεαλιστικού Πολιτισμικού ρεύματος θα είναι μακρύς, τραχύς και γεμάτος συγκρούσεις. Το σίγουρο όμως είναι ότι στο άμεσο μέλλον, πρέπει να γίνει το πρώτο βήμα

Επειδή όμως το Νέο Δυτικό Πολιτισμικό Ρεύμα θα στηρίζεται, μεταξύ των άλλων, και στην επιστημονική σκέψη δεν θα πρέπει αυτή η σκέψη να έχει σαν στόχο της μόνο το κέρδος ή την υστερόβουλη και φιλόδοξη σκέψη της προσωπικής και επαγγελματικής καταξίωσης.

Στόχος της επιστήμης θα πρέπει να είναι όχι μόνο η λύση των όποιων λογικών ή παράλογων καθημερινών αναγκών του ανθρώπου, αλλά και η εσωτερική του αναμόρφωση, ώστε να μπορέσει να αντιληφθεί το πραγματικό νόημα της Ελευθερίας, της Δημοκρατίας, της έννοιας της Πρώτης Αρχής του κόσμου. Η επιστήμη χωρίς ηθική καταστρέφει πολιτισμούς και δεν τους δημιουργεί. Αυτό όμως σημαίνει Παιδεία και όχι Εκπαίδευση, κάτι που όλο και λιγότερο προσφέρει ο Δυτικός Πολιτισμός. 

Με το βλέμμα στο «Μέλλον»

Το πρακτικό όμως ερώτημα που θα διατυπώσει ο καθένας μας είναι: Πως μπορούμε πρακτικά, από σήμερα, να πορευτούμε τα πρώτα βήματα αυτού του νέου Ανθρωπιστικού Δυτικού Πολιτισμικού Ρεύματος;

Όπως είδαμε προηγουμένως το βασικό αίτιο της συγκρότησης ενός πολιτισμικού ρεύματος είναι η κατασίγαση των διαφορετικών ανθρώπινων φόβων. Βασικό όμως αίτιο δημιουργίας του φόβου είναι η έννοια της «Ανάγκης». Όμως μια κοινωνία που κυριαρχείται από υπέρμετρους φόβους, είναι μια υποταγμένη κοινωνία, ανίκανη να αντιδράσει λογικά και ήρεμα στην αντιμετώπιση των προβλημάτων της. Μια φοβισμένη κοινωνίας κυριαρχείται από την αίσθηση του πανικού, της οργής, της ανεξέλεγκτης βίας. Μια φοβισμένη κοινωνία είναι μια εύκολα χειραγωγούμενη κοινωνία.

Το γιγάντωμα των αναγκών και των φόβων μας, μας στερεί το υπέρτατο ανθρώπινο αγαθό, την Ελευθερίας μας.

Σήμερα πλέον κατανοούμε γιατί ο δυτικός πολιτισμός, μας δημιούργησε έναν καταιγισμό πλαστών και άχρηστων αναγκών. Όχι για να μας κάνει πιο ευχάριστη τη ζωή. αλλά επειδή αυξάνοντας τις ανάγκες μας, γιγάντωνε πλαστά τους φόβος μας για το αν μπορούμε να τις εκπληρώσουμε. Μας έκανε υποταγμένους και εύκολα χειραγωγούμενους.

Ας αντιδράσουμε από σήμερα. Ας ελαχιστοποιήσουμε τους φόβους μας ελαχιστοποιώντας τις πλαστές ανάγκες μας, αντικαθιστώντας τις έννοιες του «αμοιβαίου Συμφέροντος» και της περιστασιακής «Ελεημοσύνης» με το μόνιμο αίσθημα της «Δικαιοσύνης» και της «Ανθρώπινης Αλληλεγγύης».

Η διάδοση του Νέου Πολιτισμικού Ρεύματος δεν βρίσκεται στα χέρια των ηγεσιών, είναι ευθύνη ΟΛΩΝ ΜΑΣ

Και τώρα, τι μένει σε μας να κάνουμε μέσα σε μια πολύ σκληρή και πολλές φορές άδικη, βίαιη, άνιση  και απάνθρωπη κοινωνική πραγματικότητα ;

Ας κάνουμε την αγωνία μας ηχηρό τραγούδι

Ας κάνουμε το θυμό μας. δουλειά, γνώση, υπευθυνότητα, και συλλογικότητα.

Ας κάνουμε την αντίδρασή μας αξιοπρέπεια

Όπως μας λέει, παραφρασμένα λιγάκι, και ο Μπρεχ:

«Σαν κουραστείς και αποκοιμηθείς, κανένας δεν θα σε ξυπνήσει να σου πει: Σήκω το φαΐ είναι έτοιμο, γιατί δεν υπάρχει έτοιμο φαΐ,

Λες πολύ καιρό αγωνίστηκα, δεν μπορώ άλλο πια να αγωνιστώ.

ΑΚΟΥ ΛΟΙΠΟΝ

Είτε φταις, είτε όχι, Σαν δεν μπορείς άλλο να παλέψεις θα πεθάνεις.

Λες, δεν μπορείς άλλο να ελπίσεις

Να ελπίσεις τι; Πως ο αγώνας θα είναι εύκολος; Δυστυχώς δεν είναι έτσι. Η θέση μας είναι χειρότερη από όσο νόμιζες.

Είναι τέτοια που αν δεν καταφέρουμε το αδύνατο δεν έχουμε ελπίδα.

Οι άλλοι περιμένουν να κουραστούμε.

Όταν ο αγώνας είναι στην πιο σκληρή καμπή του, οι αγωνιστές έχουν την πιο μεγάλη κούραση.

Οι κουρασμένοι  όμως που ζητούν ανάσα ξεκούρασης, χάνουν τον αγώνα».

Βιβλιογραφία:

Μ. Δανέζη και Σ. Θεοδοσίου: «Το Μέλλον του Παρελθόντος μας-Επιστήμη και Νέος Πολιτισμός», Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα 2005.