Εντυπωσιακά ευρήματα σε ανασκαφές στην Κύθνο

Σημαντικά ήταν τα αποτελέσματα της συνεργατικής ανασκαφικής έρευνας του Τομέα Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού πραγματοποιήθηκε και φέτος στη βραχονησίδα «Βρυοκαστράκι», απέναντι από το «Βρυόκαστρο», δηλ. την αρχαία πόλη της Κύθνου, από 29 Ιουνίου έως 31 Ιουλίου. Η θέση κατοικήθηκε αδιάκοπα από τον 12ο αιώνα π.Χ. έως τον 7ο αιώνα μ.Χ., ενώ υπάρχουν πλέον σαφείς ενδείξεις και για την παρουσία Κυκλαδικής εγκατάστασης της 3ης χιλιετίας π.Χ. (εικ. 1-2). Οι εργασίες επικεντρώθηκαν στους τρεις τομείς που ερευνούνται από το 2018: το μνημειώδες ιερό των Γεωμετρικών-κλασικών χρόνων, το επίμηκες Κτήριο 2 της ύστερης αρχαιότητας και την τρίκλιτη πρωτοβυζαντινή βασιλική.

Στο αρχαίο ιερό (εικ. 3-4) που εντοπίστηκε το 2019, οι έρευνες περιορίστηκαν στην ανασκαφή αδιατάρακτων στρωμάτων με σκοπό, αφενός τη χρονολόγηση της κατασκευής του μνημειώδους αναλήμματος και αφετέρου την καλύτερη κατανόηση της φύσης της λατρείας. Όπως και στην περσινή έρευνα συλλέχθηκε εξαιρετικής ποιότητας κεραμεική των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων (εικ. 5). Τα σχήματα είναι κυρίως μικρά κλειστά, όπως υδρίες, οινοχόες και πρόχοι, ενώ δεν λείπουν τα μικρογραφικά. Στα ευρήματα συγκαταλέγονται λίγα πήλινα ειδώλια, κυρίως γυναικείων μορφών και ορισμένα χάλκινα αναθήματα, όπως μικρογραφικές πόρπες και άλλα κοσμήματα (εικ. 6). Τα ευρήματα αυτά παραπέμπουν μάλλον σε κάποια γυναικεία θεότητα. Επιπλέον οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το ανάλημμα κτίστηκε κατά τους κλασικούς χρόνους προκειμένου να δημιουργηθεί άνδηρο για την κατασκευή ναού, από τον οποίο σώζονται μόνον κάποια λαξεύματα στο ριζιμιό βράχο καθώς στην περιοχή αναπτύχθηκε ο πρωτοβυζαντινός οικισμός (στην τελευταία φάση χρήσης του χώρου ανήκει ακέραιος λύχνος, εικ. 7). Στα Ανατολικά υπήρχε μνημειώδης βωμός λαξευμένος στο φυσικό βράχο, σήμερα πολύ διαβρωμένος.

Στον δεύτερο τομέα ολοκληρώθηκε η αποκάλυψη σε έκταση του κτηριακού συγκροτήματος 2 Πρωτοβυζαντινών χρόνων (εικ. 3 σε πρώτο πλάνο). Συγκροτείται από έναν οχυρωματικού χαρακτήρα γραμμικό περίβολο, συνολικού μήκους 76 μέτρων. Το τείχος, μέσου πλάτους 1,20-1,50 μέτρων, φράσσει την μοναδική πρόσβαση στην νησίδα προς την μεριά του αρχαίου λιμανιού. Στο εσωτερική του πλευρά αναπτύσσονται 15 ορθογώνια δωμάτια σε παράταξη (Β-ΙΣΤ) και με είσοδο το καθένα προς το εσωτερικό της βραχονησίδας.

Η αρχική φάση της οχύρωσης και των χώρων φαίνεται ότι χρονολογείται στην αρχαϊκή τουλάχιστον περίοδο, αλλά η έρευνα σε βάθος για την αποσαφήνιση των φάσεων του οικοδομικού συγκροτήματος δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί φέτος. Στο μέσον περίπου του μήκους του συγκροτήματος (Χώρος Η) αποκαλύφθηκε πύλη εισόδου, προσβάσιμη μέσω ενός προτειχίσματος. Εσωτερικά, δίπλα στην είσοδο, διαμορφώνεται μικρό δωμάτιο με αποθηκευτικό πίθο κατά χώραν και δίπλα του χώρος προπαρασκευής φαγητού (εικ. 8). Εκεί κοντά, εντός της τειχισμένης περιοχής, αποκαλύφθηκε απιόσχημη δεξαμενή/κινστέρνα, παρόμοια με αυτές του Βρυοκάστρου, μπαζωμένη ως ένα ύψος.

Το βορειότερο δωμάτιο του συγκροτήματος (Χώρος Β), κτισμένο πάνω από το γκρεμό (εικ. 2 δεξιά), λόγω της ισχυρής κατασκευής του πρέπει να είχε πρωτίστως οχυρωματικό χαρακτήρα. Ανάμεσα στους πεσμένους λίθους της ανωδομής του δωματίου αυτού βρέθηκε μία ενδιαφέρουσα τιμητική επιγραφή που αφορά κάποιον Κλεαίνετο από την Αιτωλία και σχετίζεται με ένα γνωστό περιστατικό το οποίο μαρτυρείται από επιγραφές που βρέθηκαν παλαιότερα στην Αθήνα (IG II2 682 και 549), οι οποίες αναφέρονται στον πειρατή Γλαυκέτη που είχε καταλάβει την Κύθνο στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα (εικ. 9).

Η επιγραφή επιβεβαιώνει παλαιότερη υπόθεση ότι ο Γλαυκέτης είχε τη στήριξη των Μακεδόνων και εκδιώχθηκε τελικώς από τους Αθηναίους. Σε τοίχο του διπλανού δωματίου Γ, βρέθηκε εντοιχισμένη μία κνήμη μαρμάρινου ανδρικού αγάλματος (εικ. 10). Ζεύγος από  παρόμοιες κνήμες άλλου μαρμάρινου ανδρικού αγάλματος (εικ. 11), καθώς και δύο ενεπίγραφοι λίθοι (εικ. 12, 13), βρέθηκαν στο γκρέμισμα ενός άλλους δωματίου (του ΙΓ), προφανώς όλα σε β’ χρήση. Οι επιγραφές είναι πολύ σημαντικές. Η μία, σε δωρική διάλεκτο (εικ. 12), είναι ψήφισμα του Δήμου Κυθνίων που ορίζει κάποιους οικοδομικούς περιορισμούς καθώς και το πρόστιμο που θα εισπράξουν οι θεωροί  στην περίπτωση παράβασης. Η άλλη μακροσκελής επιγραφή είναι τιμητική και αναφέρεται στις σημαντικές τιμές που αποδίδουν ο Δήμος και η Βουλή των Κυθνίων σε κάποιο πρόσωπο, του οποίου το όνομα δυστυχώς δεν σώζεται (εικ. 13). Είναι ενδιαφέρον ότι σε β’ χρήση στην οχύρωση του πρωτοβυζαντινού συγκροτήματος (στο ύψος του Δωματίου Δ) αποκαλύφθηκε μαρμάρινο βάθρο αγάλματος που στην πρόσθια όψη του σώζει κοιλότητες σε κυκλική διάταξη, προφανώς για τη στερέωση δύο επίθετων στεφανιών (εικ. 14).

Τέλος, η ανασκαφή εξωτερικά και περιμετρικά της τρίκλιτης πρωτοβυζαντινής βασιλικής αποσκοπούσε στην περαιτέρω ανάδειξη του μνημείου, καθώς και στην διερεύνηση παρουσίας τυχόν προσκτισμάτων (εικ. 15). Διαγράφηκαν τα όρια της αψίδας, και εξωτερικά, στο σημείο συμβολής του Βορείου κλίτους με την αψίδα του ιερού, αποκαλύφθηκε όρθια τοποθετημένος μαρμάρινος σφόνδυλος κίονα ιωνικού ρυθμού (εικ. 16). Τοίχος εφάπτεται σε ορθή γωνία στη Δυτική πλευρά του νάρθηκα. Περισσότεροι τοίχοι φάνηκαν στη Νότια πλευρά της εκκλησίας: ένα στενό πέρασμα βαίνει παράλληλα με το Νότιο τοίχο της και οδηγεί στη Νότια είσοδο του νάρθηκα, αλλά και σε ένα μικρό πεταλόσχημο χώρο αμέσως δυτικότερα. Ακόμα δυτικότερα τοίχοι εμφανίστηκαν εξωτερικά της ΝΔ γωνίας του νάρθηκα. Στο κτίριο είχαν χρησιμοποιηθεί ως spolia μαρμάρινα μέλη.  Για λόγους ασφαλείας ορισμένα από αυτά, όπως τα θραύσματα τραπεζοφόρου με απόληξη λεοντοπόδαρου (εικ. 17), αποτοιχίστηκαν και μεταφέρθηκαν στην αρχαιολογική συλλογή της Χώρας.

Το ανασκαφικό πρόγραμμα διενεργείται υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας Αλεξάνδρου Μαζαράκη Αινιάνος και του Εφόρου Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δρ Δημήτρη Αθανασούλη. Στις έρευνες συμμετείχε μικρός, λόγω των περιστάσεων, αριθμός μεταπτυχιακών φοιτητών και αποφοίτων αρχαιολογίας από τα Πανεπιστήμια Θεσσαλίας, ΕΚΠΑ, ΑΠΘ, Ιωαννίνων και Paris 4. Οι έρευνες στηρίχθηκαν οικονομικά και φέτος από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, τη Γ.Γ. Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής και με τη χορηγία του κ. Θανάση Μαρτίνου. Ο Δήμος Κύθνου παραχώρησε και φέτος το Δημοτικό Σχολείο της Χώρας για τις ανάγκες του προγράμματος. Ο Καπετάνιος του “Mαρμάρι Express” διέθεσε ακτοπλοϊκά εισιτήρια στα μέλη της ερευνητικής ομάδας.